Псэлъыхъу

Хэт дауэ къыгуры1уэрэ а псалъэм и мыхьэнэр? Щхьэ «псэлъыхъу», мы «п1эщхьагъ лъыхъуэ», мы «щхьэгъусэ лъыхъуэ»? Адыгэ псалъэжьым же1эр «Псэм ф1э1эф1ыр, нэм ф1эдахэщ», арауэ п1эрэ-т1э псэм нэхъ мыхьэнэшхуэ щ1ратыр?Сыт хуэдэ хабзэу щыта ар, хэт псэлъыхъу зыгъуэту щытар? Хэт псэлъыхъу хъууэ щытар? Зэхэгъэж, нэф1ней щы1эу щытамэ, дауэ ар а ц1ыхум къыгурагъа1уэу щыта? Упщ1эр нэхъыбэ хъу ф1эк1а, нэхъ мащ1э хъуркъым.
Илъэс зыбжанэ ипэк1э къыдэк1а псалъалъэм къыдетыр мыхьэнит1: Псэлъыхъу - 1) щхьэгъусэ ищ1ын ц1ыхубз щ1эупщ1э ц1ыхъухъу; 2) лъыхъуак1уэ, щ1эупщ1ак1уэ (къишэну ц1ыхубзым деж).
Адэк1э щ1эныгъэл1хэм я лэжьыгъэхэм сахэплъэурэ, Маф1эдз Сарабий, щ1эныгъэл1 нэхъыщхьэм и 1эдакъэщ1эк1ым мыр къыщызгъуэтащ: «Щ1алэм хъыджэбзыр игу ирихьарэ хъыджэбзыр мыпэрыуэгъуу щытмэ, абы я зэхуэзэным, зэрихьэл1эным 1уэху пылътэкъым, сыт щхьэк1э жып1эмэ, пасэм щыгъуэ адыгэхэм я1ащ хъыджэбз лэгъунэ, пщащэ унэк1э еджэу. Абы бжэ щхьэхуэ хэлът, нэхъыжьхэм укъамылъагъуу ущ1ыхьэ хъуну. А пэш лейм – пщащэ унэм щ1алэхэр къак1уэурэ хъыджэбз дэсхэр трагъэуныр, абы бгъэдэсыныр зык1и емык1утэкъым».
Ар псор блэк1а 1уэхущ, щымы1эж ф1ыгъуэщ зэрыжа1эу. Ауэ хэбгъэзыхьмэ Черкесск дэс ди адыгэхэм а Хабзэр хъу мыхъуми я1ыгъщ иджыри къэс. Дауик1 япэрей Хабзэм ар къыщхьэщок1ыр, ауэ и мыхьэнэр къызэтонэр. Иджы къызэрыщ1идзыжамк1э, нэгъуэщ1 мыхьэнэ игъуэтащ «псэлъыхъу» псалъэм. Гъэщ1эгъуэн куэд зэхэсхащ, слъэгъуащ иджырей «псэлъыхъум» и мыхьэнэр сыт хуэдэми. Аращи псоми хуэм-хуэмурэ сытепсалъыхьынщ.
Илъэс иримыкъу ипэк1э зы адыгэ гуп ц1ык1у «гъуэзыр къащхьэщихыу» къэунэхуауэ зэхэсхат. А гупым ц1эуэ зэрихьэр «Хабзэм и нурщ». Абыхэм япэу я хъыбар къыщы1уар ди щыгъуэ махуэм ирихьэл1эу митинг ирагъэк1уэк1ам иужьк1эщ. Заул дэк1ри абыхэм иджыри зы зэхьэзехуэ ирагъэк1уэк1ат. Гъэмахуэм и к1эм нэблэгъауэ зи лъэ вакъэ изылъхьэ псори зы ящ1ри, ныджэм к1уащ зэщагъэпсэхуну. Тхьэмахуэ зыбжанэк1э узэ1эбэк1ыжмэ си ныбжьэгъухэр «Хабзэм и нурым» иужьрейуэ Къурмэным ехьэл1а зэхуэс ящ1ам тепсалъыхьыжу зэхэсхащ. Си ц1ыхугъэ гуэрхэр а яужьрей 1уэхугъуэм хэтати, щытхъур хуа1этырт, фоупсыр кърагъэжэхырт, дунейм тет ф1ыгъуэр хужа1эт. Сщ1эртэкъым сэ си псэм а «гуп ц1ык1ур» къыщ1имыщтэр, моуэ дзыхь хуэзмыщ1у щытт. «Бгъэр куэдрэ уэмэ, и дамэр мэкъутэр», жа1эркъэ? Мыбыхэми «Дэ ды мыра, ды мора» жа1эрти, зы хилагъэ гуэр 1эмал имы1эу я 1уэхум къызэрыхэк1ынур на1уэт. Си щхьэк1э я ф1и, я 1ейи слъэгъуатэкъыми, зыри жыс1э хъунутэкъым. Сегупсысырт «мыбыхэм иджыри зы 1уэхугъуэ гуэр къыдахыу, сахыхьэу я зыхэтык1эм сеплъарэт». Си гум къишхыдык1ам хуэдэу, си ныбжьэгъухэм хъыбар сагъэщ1ащ, апхуэдэ 1уэхугъуэ куэд мыщ1эу «Хабзэм и нурым» къыдахыну къызжа1ащ. Ари къызэрыгуэк1 зэ1ущ1эу щыттэкъым, ат1э «Псэлъыхъу» тематикэр зэрихьэрт. Сщ1эркъым си гум щ1ы1э-щ1ы1эу къыщ1эк1ар абы зыри къимык1ыну, зэхэлъадэу зыбгрыжыжыну, ауэ си ныбжьэгъухэм: «Хьэуэ, унэмык1уэу хъунукъым, ар уэ плъэгъуакъым, ахэр пц1ыхукъыми аращ. Ф1ыми 1ейми уэ езым зэбгъэлъагъунщи, ит1анэ плъэгъуар къызэрыпщыхъуам утепсалъыхьыжынщ». Сытыт абы дыщ1ыбгъунур? Арэзы сытехъуэри, ягъусэу садэк1уэну дызэгуры1уащ.
Зэ1ущ1э махуэр къэсащ. Дунейр хуабэ къэхъуат, ауэ уэсыр увы1эгъуэ имы1эу къесырт, иныкъуэхэм хьэжкурийуэ ирихьэжьэрти, нэгум кърипхъэрт. Уэсыр куу дыдэу телът, гугъуехьыр птелъу узек1уэф къудейт. Пэжыр жыс1энщи, сигъэщхьэхыжат дунейм и щытык1эм зыщ1ып1э сык1уэну, ауэ псалъэ пта нэужьк1э ухуей ухуэмейми ар бгъэзэщ1эн хуей мэхъур. Сыхьэтыр зым зэ1ущ1эр щ1идзэну жа1эри, щыжа1а зэманым ирихьэл1эу щ1ып1э щек1уэк1ынум дынэсащ, уэсым дигъэлъэпэрапэрэ, жьым дриуду;) Сызэригугъам хуэдэуи, ц1ыху къек1уэл1эн хуейр къэмысауэ, къэсахэри щ1ыхьэп1эм деж щызэхэту ды1ухьащ. Пщащэ зэхэтхэм сахэплъэри занщ1эу сигу къэк1ыжар Думэн Мурадин и гушы1эм щыщ пычыгъуэ «...ц1ыхубзхэм гъы хуэдэу защ1у, я 1упсыр нэпс ящ1у...». Псори зэуэ нэмысыф1э дыдэ хъуат, я нап1эхэр къел1ыхауэ, щэхуу псалъэрэ, къыпыгуф1ык1ыу щытхэт, хэти и хьэл «ехьэжьар» имыгъэпщк1уу ину кърик1утырт, ц1ыху блэк1ым гу къылъитэн щхьэк1э. Сытми псори зэрыщ1идзэр адрейр псори зэрыщ1идзам хуэдэут. Зы зэман гуэр дэк1а нэужь, псори зэ1ущ1эр щек1уэк1ыну пэшым драгъэблэгъащ. Билетхэр щащэм щыгъуэ, псоми я ц1э, унэц1э, адэц1эр ятхат. Билет къэск1и бжыгъэц1э традзат. Ауэ ц1ыху псори зэуэ щ1ыхьэну щыхуежьэм, тхауэ здитымрэ, я билетхэм тет бжыгъэц1эхэмрэ зэтемыхуэу къыщ1эк1ри, зэхэвэ-зыхэжьэ къэхъуащ. Сытми ди унэц1эхэр езым къэдгъуэтыжри, къэт 33-м дыдэк1уеящ. Псоми бжыгъэц1э щытетым си гугъащ ди т1ысып1эхэр гъэхуауэ ди1эу, ауэ щхьэж къылъыс т1ысып1эр иубыдын хуейуэ арат. Абы щыгъуэм сыхьэтыр т1ум нэсак1эт. «Адыгэ зэхуэс» жыхуа1эжыр аракъэ?! Зэи и зэманым ди ц1ыхухэр сыт хуэдэ зэ1ущ1эми къеблагъэкъым. Сытми дыт1ысащ сценэм нэхъ пэгъунэгъуу, ари зауэк1э къэдыубыда т1ысып1эт. Япэ сатрит1ым ягъэт1ысар нэхъыжь къек1уэлар арат. Адэк1э хэт дапхуэдэу т1ысми хъунут. Сытми ди иужь ит сатырым тесу хъуар пщащэ защ1эт. Арати тэлай дэк1а нэужь зэхызохыр:
- Еплъыт, еплъыт, мо къех щ1алэм.... Ар зык1э дахэщи, аракъэ?
- Кхъы1э ск1эрык1ыт, - жи адрейм, - дауэ зыпщ1рэ щ1алэ умылъэгъужа нэхъей
- Тех сурэт зо абы, щхьэ ущыс?!
- Делэ ухъуа, плъагъуркъэ, абы и закъуэкъым, емык1ур-щэ...
- Алыхь, уэрам делэр, къэхь мыдэ сурэттехыр, сэ езым тесхынущ
Ари ину, псоми зэхахыу, и куэм теуэу, къыщылъэт т1ысыжурэт зэрыжи1эр....
Зыри жызмы1эу, щэхуу сахэплъэрт. Дыкъыщыщ1ыхьэм зэхэта пщащэхэр к1уэдыжам хуэдэт, псоми я гур къызэрыгъуэтыжауэ, зэрызащ1ар ящыгъупщэжауэ, хэт сыт хуэдэ хьэл-щэн хэлъми тэрэз дыдэу къигъэлъагъуэт. Зэманыф1 дэк1ауэ, зы щауэ гуэр сценэм къихьэри, псори дыкъыщ1ызэхуашэса щхьэусыгъуэр къи1уэтащ.
- Сэ Кертыхэ сащыщщ, Тэлостэнщ си ц1эр. «Хабзэм и нурым» сритхьэмадэщ, - жи1ащ абы. – Дэ дыджэгуак1уэкъым, дэ дыкъэфак1уэкъым, дэ Хабзэр хъумэным, Хабзэр щ1алэгъуалэм едгъэщ1эным, ди тхыдэр тхъумэжыным, ди адэжьхэм я щ1эин дыхъунум дытелажьэу аращ. Иджыпсту дэ езым тщ1ыжауэ зы фильм федгъэплъынущ, ит1анэ джэгур дыублэнущ.
Махуэт иджыри, проектор щ1агъэнам хъырц щыплъагъуртэкъым, макъри щэхути жи1эри тэрэзу зэхэпхыртэкъым, ауэ зэ и макъым зихъуэжакъым. Мыдэ гук1э зэгъэщ1а усэ гурымыхь гуэр къеджэ къыпф1эщ1ырт. К1эщ1у жып1эмэ, си ар гурыхь сщыхъуакъым. Иджыри къэс траха документальнэ фильмхэм 1ыхьэ зэрызу къыхахыурэ зы фильм ящ1ыжри, пщащэ макъ щ1агъэувэжауэ аращ. Ар здэнут, дымылъэгъуауэ щытамэ мызэ мыт1эу. Ар зэф1эк1ри зы щауэрэ пщащэрэ къэфэну къихьащ. Щ1алэр иджыри къат е 33-м къыщыдэмык1уеям щыгъуэ, щыгъын щат щ1ып1эм деж фащэ щыгъыу щыслъэгъуати, пщащэ гупым яхыхьэри 1эпл1э бак1э игъэпщ1ащ, а къедзам щыта псори. Иджы соплъри и бгъэр шэрхъыу къигъэк1ауэ «адыгэ щ1алэжьыр» къофэри утыкум итщ... Къафэр зэф1эк1ри, зы щ1алэ сценэм къихьэри жи1ащ:
- Нэмэз зыщ1 къыфхэтмэ, пэш щхьэхуэ щы1эщи фынак1уи абы нэмэз щыфщ1
Ар псори гуры1уэгъуэщ, нэмэз зи чэзу къэсар и зэманым пщ1ымэ, ар 27-к1э нэхъ лъап1эу къыщок1уэр Хьэдисым. Ауэ сэ 1эмал имы1эу къэслъытакъым пщащэхэри, щауэхэри загъусэ хъууэ нэмэз ящ1ыну. Нэмэзым и уахътыр блэк1тэкъым, пщащэхэр иужьк1э щ1ыхьэу я нэмэзыр ящ1ами зы ягъэ к1ынутэкъым. Ауэ ар щхьэж и 1уэхужщ, сэ абы унафэ тесщ1ыхьыркъым. Ит1анэ джэгур зыпагъэури, аргуэру нэмэзым и уахътыр къызэрысар жа1ащ. Нэмэз зыщ1 дэтхэнэми а зэманым к1элъоплъыр, имыгъэгъуащэу и нэмэзыр ищ1ынущ. Ар т1эк1у къемызэгъыу къэслъытащ. Док1уэр адэк1э.
Джэгур яублащ, зы лъэныкъуэмк1э пщащэхэр, зи лъэныкуъэмк1э щауэхэр, джэгум и Хабзэм тету ирагъэк1уэк1ыну хуежьащ, ауэ зэхэвэ-зэхэжьэ зэрыгъэхъужри псори лъэлъэжащ। Нэхъыжьхэр ет1ысэк1ауэ жьант1эмк1э дэст. Сэ мыдэк1э сыкъыхэк1ауэ щ1алэгъуалэм сак1элъыплъырт, жа1эхэм седа1уэрт. Ди пщащэхэм хуэдэу щ1ык1эншэ куэд бгъуэтынкъым. Дауик1, хэти хуейт абы псоми гу къылъатэну, арати хэт сыт нэхъ к1эщ1рэ, зэврэ, ц1уурэ, къихарэ, 1ушэрэ, задэрэ и1эми щат1эгъат. Сэ жыс1экъым и нэхъыбап1эр апхуэдэу хуэпауэ щытауэ, ауэ хэтт апхуэдэ «тхьэ1ухуди». Соплъэри, зэф1эуэ зэф1эпк1эу пщащэ гуэр къак1уэрт. лъагэф1т, езыри лъэдакъэ лъагэ тетт. Ц1ыхухэм абы хуэдэхэм щхьэк1э «шыжь хуэдиз хъууэ» жа1эр. И щхьэцыр фит1у лат – хужьрэ, ф1ыц1эу. Думэн Мурадини жи1ащи «Ди къуажэ штукатур зыщ1хэр ф1ыуэ я напэм елэжьа хуэдэт». И к1э т1эк1ури зы бгырыпх бгъуэф1 хуэдизт зэрыхъур. Сытми къак1уэри си пащхьэ къит1ысхьащ ар. Сагъызыр жгъуах-сых жи1эу игъэныщк1уу. Моуэ и пкъыр щ1игъуэхури, шэнтым къиук1уриящ, и лъакъуэхэр зэтридзэри и бгъумк1э щысхэм моуэ ней-нейуэ яхэплъэри игъусэ щ1алэхэм яжри1ащ: «Мыра мыбы нэс сыкъыщ1эфлъэфар? Мы колхозник гупыра сызэвгъэплъынур? Ахэр къуажэми щызлъагъут сэ». Игъусэ щ1алэхэри сыт хуэдэт?! Зым и гъуэншэджыр и лъэгуажьэм нэс къек1уэтэхати, щыхурэ, абы хуэдэу дарэ къызгуры1уакъым. Езым и щхьэц цырхъри к1ыхьыу гъэк1арэ, абы быдэу пы1э щхьэщыкъуэзэжауэ. Ет1уанэм и теплъэр нэхъ гъэщ1эгъуэныжт. Абы и теплъэм нэгъуэщ1 зыри къигъэлъагъуэтэкъым, мыдэ 1уэм итауэ, 1эщыр игъэзэгъэжыу къик1ыжа къуажэ щ1алэжьым ф1эк1а. И гъуэншэдж лъапэхэр щыгъ вакъэм дэупщ1арэ, к1агуэ дыта щыгъыу... «Мыбыхэм адэк1э ящ1энур сыту п1эрэ», жыс1эу сак1элъыплъырт. 1энэхэр трагъэува нэужь, а ет1уанэр 1энэхэр здэщытымк1э ек1уэк1ри 1эгум илъу шхын къахуихьащ мыдрей т1ум... Псалъэншэ сыхъуат! Сытми щ1алит1ыр шхахэщ, мыдрей хъыджэбз ягъусам и акъылыр хурикъуащ 1э ф1ейк1э къахьа шхыныр имышхыну. Адэк1э соплъэри зы пщащэ, шхэн зэф1эф1 гуэр, к1э к1эщ, къекъузэк1ауэ щыгъыу и лъакъуэр лъагэу и1этри, нэхъыжь щысхэм ебакъуэри, я щ1ыбагъ къыдэуващ. Сэ а нэхъыжьхэм я п1э ситар, а лъакъуэ дрихьеям сеуэри къедзыхат. Арат абы хуэфащэр, аф1эк1э гъэсэныгъэрэ, акъылрэ мыбы щимы1эк1э! Ауэ а нэхъыжь абдеж щысам къримыгъэк1уауэ ара къыщ1эк1ынщ. Абы и жьэр къит1ыщ1 нэхърэ, зыри жимы1эу, къэтэджу 1ук1ыныр нэхъ къищтауэ къыщ1эк1ынщ
Джэгур ек1уэк1т хуэмурэ. Хьэтияк1уэми и къарур пэлъэщтэкъым а зэхуэса гупым. Хьэтияк1уэм зы же1эр, абыхэм нэгъуэщ1у ящ1эр. Къэфэну хуейр куэдщ, утыкум ихьам ик1 ищ1эжкъым. Утелъадэу утыкум итыр къыпхуишыжкъым. Пщащэхэр зэзэужыным нэсауэ, чэзур яхуэмыгуэшу джэгу гъунэм 1утхэт. Мыдэк1э щ1алэхэр къакъэ пщ1ыпщ1у щызэхэтт, пщащэхэм нэхърэ нэхъ 1ейуэ ялъагъу псоми тепсалъыхыу, 1эпэр яшиурэ, абы иридыхьэшхыжу. Зы зэман дэк1ауэ Тэлостэныр утыкум къихьэри тхыдэм теухауэ упщ1эхэр итын щ1идзащ. Упщ1эхэр гъэхьэзыра хъуатэкъым. И нэхъыбэр зауэ зэман теухуат. Зымыщ1эри нэхъыбэт. Ауэ ар зрамыщ1эм щхьэк1э ц1ыхум ебыудэк1ын хуейуэ къэслъытэркъым. Апхуэдэ щ1эныгъэм хуэпабгъэр мащ1эщ. Сыхуей хъумэ, сэ езым ар къэзгъуэтыжынщ. Ауэ уэ зэхуэсым «Псэлъыхъу» жып1эу ц1э щептак1э, а хабзэм теухуа упщ1э гъэхьэзыр. Е джэгур щ1имыдзэ щ1ык1э а упщ1эхэр ты. А зэхэвэ-зыхэжьэм ук1ийуэ уахэмыту.
К1эщ1у жып1эмэ, зэхуэсыр гурыхь сщыхъуакъым. Ныкъусаныгъэ куэд щыслъэгъуащ. Зэхуэсми псэлъыхъутэкъым ф1эсщынур, 1ухи банэ теп1эт нэхъ къек1ур. Куэдым жа1энущ «зыри ямыщ1 нэхърэ, ари нэхъыф1щ», ауэ ар апхуэдэу щытын хуейкъым. Утыкум укъихьэну мурад пщ1амэ, хуэфэщэн напэ уи1эу къихьэ, сыт хуэдэу укъызыхыхьэну гупыр щымытами. Псалъэжьми зэрыжи1эщи «Утыкум зэрихьэр лъапэщи, къызэрик1ыжыр напэщ». Апхуэдэ зэхуэс къэбублэну ухуеймэ, къомыгъэлъагъуэ япэм щы1а щ1алэ хахуэхэр, къэгъэлъагъуэ иджы ди1э щ1алэгъуалэр. Ди мыхъумыщ1агъэр сэтей къэщ1, абы дызэрыхуэмык1уэн хуейр къэгъэлъагъуэ, ди пщ1эр зэрытхъумэным иужь дызэритыным хуэгъасэ къек1уал1э псори. Хуейкъым абы щхьэк1э Хэкужьымк1э ук1уэу абы щагъэлъагъуэ мыхъумыщ1эр на1уэ къэпщ1ыну, мыбы, Мэзкуу дэсхэм ящ1эм и 1ыхьэ щанэр на1уэ къэпщ1ми, уи напэр сыным урикъунущ. Жы1э ди щ1алэгъуалэм мыбы дэс урысхэм я хьэлыр къызэращтар, ук1ытэ ямы1эжу 1эпл1э бауэ метром жылэр къащ1эплъу зэритыр, зэрегъафэрэ хэт и жып ди1эбэн жа1эу, я нэхэр зэбгырыжу а метро дыдэм зэрисыр, хьэмэрэ хъуэныр къа1урылъэлъу, адыгэбзэк1э абы ф1эк1а псалъэ ямыщ1э хуэдэ гуп-гупу зэрызэхэтыр.... Щапхъэ къэпхьыну ухуейм, гъунэжщ. Хьэмэрэ ди щ1алэхэм урыс пэшэгъу я1эрэ, абы я1ыгъ ц1ыхубз сумкэхэр я «жьэм жьэдэлъу» къызэрырахьэк1ыр. Сэ зыри згъэкъуаншэу аракъым, ауэ аф1эк1а зи щхьэ пщ1э хуэзмыщ1ыж лъэпкъым, къильэжыр зыщ... к1уэдыжынырщ! Упщ1э птынрэ, зэпеуэ уи мурадмэ, къыхэпха тематикэм тещ1ыхьауэ упщ1эхэри гъэхьэзыр, абы теухуа Хабзэм тепсэлъыхь, иджы дызыхуэк1уар къыжы1э. Апхуэдэ зэхуэс щыпщ1к1э, 1эмалыншэкъым псори умыгъэшхэну. 1энэр нэхъыжьхэм яхуэбухуами, мыдрей щ1алэгъуалэр 1ыхьэншэу къанэми бэлыхьышхуэкъым. Занщ1эу псори хъуэжа хъунукъым, ар тщымыгъупщэу дыпсэун хуейщ. Япэ щ1ык1э дэ езым зытхъуэжын хуейщ, ит1анэ къыддалъхуар, къыддэхъуар, дэ езым къытщ1эхъуэр. Зыми жи1экъым Хабзэжьыр зэрыщыта дыдэм хуэдэу хъума хъуну, ауэ дауэ мыхъуми а Хабзэм т1эк1у зихъуэжми, Хабзэщ1э къэдмыгупсысу дывгъэпсэу. Ди1э мащ1эр нэхъыф1 тхуэщ1мэ, ди насыпщи, абы дыхущ1эвгъэкъу. Ди 1ейр дымыгъэпщк1уу, ди ф1ыр дымыгъэпудыу дызыкъуэвгъэт.

Узыфэ бзаджэ

Сэ куэд щ1ауэ узыфэжьыр зи гъащ1эм куууэ хыхьа ц1ыхухэм садолажьэр. Абы лъандэрэ куэди слъэгъуащ, куэди зэхэсхащ. 1уэхугъуэ къэсыхук1э си лъэпкъым къыхэк1а, дохутыр ц1эр зрахьэу Хэкум щылажьэм я нэхъыбэм си гур ябгъэдэк1ащ. Япэм си сабиигъуэм ди нэхъыжьхэм дохутырхэм пщ1эшхуэ хуа1эу, щытхъур хуа1эту, ф1ыщ1э хужа1эу щытащ... Дунейр шэрхъщи мэк1ырахъуэр, ди гъащ1эри к1уатэурэ нэхъ 1ей мэхъур нэхъыф1 лъэпкъ къыхэмыщу (ар дохутырхэр аращ зэхьэл1ар). Япэм щыгъуэ дохутырым жи1ар "Алыхьым жи1ам хуэдэу" къалъытэрт, иджы зы дохутырым жи1ар, адрей дохутырым техуэркъым. Ди еджап1э нэхъыщхьэми къыщ1эк1 дохутырхэм, щэм пщ1ы хъуну къахэк1мэ уи пы1эр щэ дэбдзей хъунущ.
Иджы благъэ Хэкум щыщ щ1алэщ1э Мэзкуу къашэн хуей хъуащ. Налшык и тхыц1ым шын иту аращ жа1эри, сэк1э хэ1эбащ, здыхэ1эбам узыфэжьым и лъабжьэр щиукъуэдияуэ къыщ1эк1ащ. Арати дохутырхэр зэплъыжри, зыри яхуемыщ1эу, зищ1ысри ямыщ1эу къыщ1идзыжри Мэзкуу псори кърагъэхьащ. Насып ди1эти, адэ-мыдэк1э ди лъэпкъэгъу дохутырхэр щыкуэдти, абыхэм селъэ1ури, уасэ ныкъуэк1э къэхутэныгъэр ирагъэк1уэк1ащ. Еплъщ, къеплъыжри "саркома Юинга" хуагъэуващ. Псори зэхуэсхьэсыжри Налшык езгъэшэжащ, пщ1эншэу и хъущхъуэр ирахьэл1эну ди Минздравым тхылъымп1э къритын щхьэк1э. Щ1алэр 1эрызехьэ пэлъытэт, езым зыри дахэ-дахэу ищ1эфыртэкъым... Мыбы дохутырхэр къеплъри курс 16 химиотерапиеу хуагъэуващ, курс къэсыхук1э тхьэмахуит1 п1алъэ дэлъу. Япэрей т1ур къратащ Минздравым, ещанэр "едгъэхьащ" жа1эри къак1уэщ езыхэри, квотэр къэмысауэ къыщ1эк1ри, уасэр ятын хуей хъуащ. Абы къыхак1эм нэмыщ1ауэ иджыри хъущхъуэ куэд къащэхун хуей мэхъур. Иджыпсту я мылъкур полъэщыр, ауэ адэк1э зэрыхъунур зыми ищ1эркъым. Ар хъунщ жылэ дэсщи, псори зэхэлъэдэнурэ хэт дапщэ хузэф1эк1ми зыхалъхьэнурэ дауэ мыхъуами зыхуей сом бжыгъэр ирагъэкъунущ, Тхьэм жи1эмэ. Ауэ а узыфэжьыр зи 1эпэгъу хъур дапщэ хъурэ?! Дапхуэдизым ц1ыху зи сомыр зэзыгъэзахуэм апэсы хушиифын? Дапщэри хуищ1эфын абы зыгуэр? Псоми гъуэнэрэ, чэзурэ и1эщ. Ауэ гъунэрэ, нэзрэ зимы1эр ди къэрал зыри абы щхьэк1э зымыщ1эр аращ. Дэнк1и ахъшэщ напэу къэнэжар. Ул1эми ядэнущ, сом къыппык1ыну фэ птемытмэ, ауэ сом къыппык1ыну къыпщыгугъумэ иджыи урапсэщ, иджыи уранэщ. Ауэрэ сак1элъыпт а щ1алэр щыщ1эдгъэгъуалъхьэм щыгъуэ дохутыр абы щылажьэхэм. Куэдым гум ип1эк1э хьэуазэ илъ хъуащ абыхэм. Япэ щ1ык1э си жагъуэ хъуат ахэр апхуэдэу зэрыщытыр, ауэ ит1анэ сегупсысыжри къызгуры1уащ, абыхэм нэгъуэщ1 хэк1ып1э зрамы1эр. Псоми уигу ящ1эузмэ, уи къарур зыми пэлъэщынукъым, аращи хуей хуэмейми гу мыгъуэр, гу джафэ хъууэ аращ.

"Абы щхьэ ф1этакъым..."

Жа1эж мыпхуэдэ хъыбар.

Щак1уищ, зэныбжьэгъуф1 дыдэу, зы къуажэ гуэрым щыпсэурт. Зы пщэдджыжь гуэрым, зэгуры1уэхэри, мыщэ къаук1ыну жьэпкъым к1уахэщ. Мыщэм и гъуэр къахутащ, ичынды пщ1ондэ мыщэр къэк1уэжыным пэплъахэщ. Арщхьэк1э мор къэк1уэжыркъым. Пщыхьэщхьэ щыхъум, нэхъыщ1э дыдэм жи1ащ: "си бгым к1апсэ исщ1энщи, сэ гъуэм сехынщ, мыщэр ису къыщ1эк1рэ к1апсэм сыкъекъумэ, псынщ1эу сыкъыдэфхьеиж". Ехащ. Мыдрей т1ур поплъэри щытхэщ, к1апсэ к1апэр я1ыгъыу. Дакъикъипщ1 дэк1ащ, к1апсэр зэрылалэщ. Дакъикъэ т1ощ1ри к1уащ, 1эуэлъэуэншэщ. Сыхьэт ныкъуэ дэк1а нэужь, щ1алит1ыр къэгузавэри я ныбжьэгъур къралъэфыжащ. Еплъмэ - щхьэ ф1этыжкъым. Гузэвахэщ, гу1эжахэщ. Пхъэ зрапхри абы къытралъхьэри, я нэм щ1ыр имылъагъуу къахьыжащ. Жэщыбг нэсати, къуажэр нэщ1т. Хьэдэр я куэбжэпэм ягъэт1ылъри, зэныбжьэгъуит1ыр пщ1ант1эм дыхьащ, нысащ1эм и закъуэт унэм щ1эсри, еджащ. Ар къыщ1эк1ри, "фыкъеблагъэ", щыжи1эм, нэхъыжьыр къэпсалъэри, нысащ1эм ещыхьэк1уащ: "къару зыхэгъэлъ, гуауэшхук1э дыкъыпхуэк1уащ... Мис, ди ныбжьэгъур щы1эжкъым..." "Сыт къыщыщ1ар?" - къоупщ1 нысащ1эр. "К1апсэ и бгым ирищ1эри мыщэм и гъуэм ихьащ... Ди гугъэмк1э мыр мыщэм къищ1ащ. Зэрынэсу мо домбейр къэ1эбэри и щхьэр пичащ". Фэ фыщоуэ, - жи1ащ ц1ыхубзым. - Си щхьэгъусэм щхьэ ф1этакъым". "1агъу, ар дауэ жып1эрэ? Дэ тщ1эжыркъэ, уэ пщ1эжыркъэ?..." "Фэри сэри дыщыуащ, щхьэ ф1эт ди гугъауэ аращ. Абы щхьэ ф1этамэ, махуэ псом къимык1а, мэжэщ1ал1эу иса мыщэм и гъуэм ипщхьэнтэкъым".

Щхьэ упсахэр...

Нобэ си ц1ыхугъэ гуэр сы1ущ1ати, хъыбар мыщ1агъуэ сыкъригъэдэ1уащ. Мы мазэм ипэм адыгэ щ1алит1 щхьэ упсахэм я1ущ1эу, зыр абыхэм яук1ауэ къызжи1ащ. Ц1ыху 15 хъууэ щытауэ жа1эр, абыхэм псэууэ къахэк1ари... Хьэмэрэ а хьэбыршыбырхэм я1эщ1эк1уэда тхьэмыщк1эр-щэ? Гъащ1эм хыхьэу, ц1ыхум я ф1ы къэзылъыхъуэнухэм хэта щ1алэм и гъащ1эр к1эщ1 дыдэ хъуащ. Ар зыхуашэжа анэ тхьэмыщк1эри... Псоми ди быныр нэхъыф1 щыхуэзэнущ жа1эри, мы къалэжьым я сабийхэр къаут1ыпщыр, ауэ зыми ищ1эркъым, псэууэ ек1уэл1эжынуми?! Сыт ди 1эмал, дауэ едгъэпшыныжын апхуэдэхэм ящ1а 1уэхугъуэр? Хэти пэлъэщыну? Къысщохъур, ди къэрэгъулхэм а щхьэ упсахэм я 1уэху лъэпкъ зрамыхуэу. Жа1э хъунщ: "Зы "ф1ыц1эк1э" нэхъ мащ1э хъуащ". Иджыпсту а щхьэ пц1анэжь гупым я зыхэз яук1мэ, дунейм тетыр къытхужа1энущ, щ1ащык1ынущ псори... И к1эм и к1эжым, зыгуэр къаубыдынщи, лажьи-хъати имы1эу тебгуэ хъунур трагуэнщи, хьэпсым ирадзэнщ.
Зыми и ажалыр здэщы1эр ищ1эркъым, ауэ апхуэдэ ажал Алыхьым къыдимыт, зи п1эщхьагъым зи ажалыр телъ ц1ыху Алыхьым дищ1.

Гъэрэ Щ1ырэ...

Лэжьап1э дэк1уеип1эхэм сехыурэ сегупсысырт: "Хуэмурэ хьэуа щ1ы1эты1эм сыхэту сык1уэжынщ, махуэ псом щхьэ дэхьеигъуэ дымыгъуэту, долажьэр. Ди щхьэр зэк1уэк1ыным нэсащ", жыс1эу. Унэ лъащ1эм сыщыщ1эк1ам къызгуры1уат, зыщ1ып1и сызэрымык1уэнур... уэшхым жьы щ1эту къешхырт. Уи лъабжьэм уэс щ1элъу, уи щхьэм уэшх къытешхэу лъэсу дэнэ ук1уэжынт?! Лэжьап1эм я гум сит1ысхьэри унэм хуэзунэт1ащ. Зэманыр ягъэк1уэтами, уафэр уфат, дунейр щ1ы1эт, к1ыф1т. Гум и абджым къытелъадэ уэшх тк1уэпсхэм сеплъырт, зэзгъэщхьынур сымыщ1эу. Ит1анэ сегупсысы1уэри, къызгуры1уащ ар нэпс тк1уэпсым зэрещхьыр...
Унэм сынэсыжащ. Шхыныр хуабэу, унэр къабзэу, срагъэблэгъэжащ. Арати, дуней уфар занщ1эу 1эщ1ыб сщ1ыжа хъуащ. Аурэ жэщри хэк1уэтат, псори гъуэлъыжат, сэ лэжьыгъэ 1уэхук1э сымыгъуэлъыжу сыкъэна хъуат. Уэшхыр пщэгъубжэм къытеуэу, абы и макъым сыщ1эдэ1ук1ыу сылажьэурэ, зэуэ дуней къутэж къэхъуащ. Жьыр жыгхэм жьыхэфыщ1ыхьырт, уэшх тк1уэпсхэр зэбгридзырт, пэшыбжэхэр иридзыл1эрт, жьы зэпеуэ хъуат. Си гугъэт унащхьэр трихыу, унэм уэшхыр къишхэну, гужьеигъуэт к1эщ1у жып1эмэ.
Нэху дыкъек1ащ уэсыр къесу. 1эрамэшхуэурэ, бэлацэу, хуэмэ ц1ык1уу, щхьэхынэу щ1ым тегъуалъхьэрт. Уафэр зыщ1ып1э дежи нэхущ, зыщ1ып1э дежи уфат, адрей лъэныкъуэмк1и уеплъыпэм т1ури зэхэтт. Ар згъэщ1агъуэу щхьэгъубжэм сыдэплъу сыздэщытым, зэуэзэпсэу дыгъэр пшэм къыпхырыпщри, пэшыр къигъэнэхуащ, нап1эзып1э дэхьеигъуэ ф1эк1 блэмык1ыу, дыгъэ щы1ауэ умыщ1эну аргуэру дунейр къыз1ууэжащ. Мыдэ сабий зи жагъуэ зыщ1ам ещхьыу.... Апхуэдэурэ дыгъэр, уэсыр, уэшхыр куэдрэ зэдэуащ, ик1эм ик1эжым иджы соплъэри солъагъур дыгъэ ц1ык1ур джэгуу уафэджабэм исщ.
Нобэу п1эрэт-т1э гъэрэ щ1ырэ щызэхэк1 махуэр?!

Илъэсыщ1э Хъуэхъу

Гукъеуэ зи гъащIэм хэмыт цIыху щыIэкъым, ауэ мы илъэсыщIэ дызытехьэм дэтхэнэ зыми сехъуэхъуну сыхуейщ гукъеуэрэ гузэвэгъуэу и нэгу щIэкIынур, псы ткIуэпсыр хышхуэм зэрыхэкIуадэм хуэдэу, и гъащIэ гуфIэгъуэм ахэр хэкIуэдэну.

Ди нэхъыжьхэр ди жьантIэу,

Ди хъыджэбзхэр бгы лантIэу.

Хэхъуэр ди натIэу,

ТIэу къэзышэ димыIэу.

ДиIэр дгъэлъапIэу,

Ди пIэ нэщI мыхъуу.

Хъуныр нэхъыбэу,

Бэр ди нэбжьэгъуу.

Гъугъу дыщымыщтэу,

Пхъу ямыщтэ димыIэу.

Ди Iэгу ди Iэнэу,

Iэнэм быныр бгъэдэзу.

Ди гуэн шхын изу,

Узыр ди мащ1эу,

Алыхьышхуэм илъэс угъурлы тхуищIыну сохъуахъуэ!

Адыгэ Хасэ

Мэрем пщыхьэщхьэм Адыгэ Хасэр зэхуэсти, сахэплъэнщ жыс1эри абык1э зрезгъэхьэк1ащ. Пщыхьэщхьэр щ1ы1э дыдэт, жьыр къепщэрт, къупщхьэм ит1ысхьэт, нэк1ум къуиуэрт, нэпсыр къыщ1ихуу. Станцэ сыкъыздик1ам ф1ы дыдэу пэ1эщ1эт а сыздеблагъэну унэри, лъэсу ежьа сыхъуар, къик1уэт симы1эурэ сыхуэк1уэрт. Зэхьэзехуэр щек1уэк1ынур Финансовэ Академиер арат. Зык1и ар сэ гъэщ1эгъуэн сщыхъуакъым, сыт щхьэк1э жып1эмэ, псоми зэрытщ1эщи а Академием и нэхъыщхьэр Шэрджэсым щыщщ. Абы щрагъэк1уэк1ын пэш къаримытмэ, хэт къаритынт?! Адыгэми жа1ащи: "1ит1ыр зэрыщ1эмэ, зэротхьэщ1ыр". Ауэ сытым дежи апхуэдэу щыткъым. Сэ зэхъуэк1ыныгъэ гуэр хэслъхьэнт... "я федэ щыхэлъым деж ф1ы дыдэу зэротхьэщ1ыр". Сытми жьымрэ, щ1ы1эмрэ къызэныкъуэкъуурэ щ1ып1эм сынэсащ. Сыплъэри ц1ыху мащ1э дыдэт къэзэхуэсар, пщащэ зы-т1ущи яхэтт. "1ыхьы, сыту ф1ыт ди пщащэхэри мыбы къызэрык1уар, абы къик1ыр мыхьэнэ и1эщ 1уэхугъуэ кърахьэжьам". Сахыхьащ, ц1ыху зыбжанэми сэлам есхащ. Зы пщащэ гуэрым занщ1эу си нэр техуащ, ар икъук1э нэщхъ бзаджэк1э псоми къытхэплъэт, Начо Аслъэнбэч дащ1ыгъут ар. Къыпщыхъурт ар къоплъыурэ уи к1уэц1ым илъыр кърихыну. Нэ бзаджэ и1эт. Зыгуэрк1э арэзытэкъым ар, ауэ зыри жи1эмы1эу, къызыхуэсахэм яхэплъэрт. Къэзыц1ыху зыбжани къыбгъэдыхьэурэ сэлам кърахащ. Мыдэ плъак1уэ-дэуак1уэ къэк1уа гуэрт. Гъэщ1эгъуэныр аракъэ, и нэк1у зы1ууар зэуэ дыгъэ нэбзий пшэр къыкъуэплъыжам хуэдэу, нэху къэхъужырт Начом гушы1э гуэр жи1а нэужьк1э. "Здэт1ысыр зэзгъэлъэгъунщи, ит1анэ сык1элъыплъынщ. Абы нэхъ лейуэ, адрейхэми хуэмурэ сахэплъэнщ", жыс1эри мурад сщ1ащ. Псори пэшышхуэ гуэрымк1э дашэри, дыщет1ысэхащ. Зы ц1ыху т1ощ1рэ пщ1ырэ къек1уэл1а хъунт. Моуэ псори зэгъусэ ящ1ри ягъэт1ысащ. Арати ц1ыхухэм хуэмурэ сахэплъэн щ1эздзащ. Къек1уэл1ам и нэхъыбэр щ1алэгъуалэт, нэхъыжь гуэрхэри щ1эст. Аджырбэ нэхъыжьхэм я нэхъыщхьэти драшеящ ягъэпсалъэну. И нэмыс нэхъ лъагэ хъуи, схуэшэчкъым а л1ыр. Хъунри, мыхъунри же1эр, гушы1э и гугъэурэ, мышу куэд къыжьэдок1ыр. Апхуэдиз уи ныбжьыр хъуа иужьк1э, нэхъыщ1эр чэнджэщак1уэ уи деж къак1уэрэ, к1упщ1э зыхэлъ чэнджэщ пхуетмэ, нэхъыбэ ухуейкъым. Сытым щхьэк1э ц1ыхум уаужэгъуху упсалъэн хуей?! Ит1анэ Къэбардэ Мухьэмэд. Щ1эныгъэл1щ, ц1ыху губзыгъэщ.... Аращ абы хужып1эфынур, адыгагъэк1и, нэмыск1и, бзыпхъэк1и сэ зыри схужы1энукъым, дэслъэгъуа щы1экъыми. Ит1анэ куэдым яц1ыхуу къыщ1эк1ынукъым ар, апхуэдэ щ1эныгъэл дызэри1эр, хьэмэрэ сэ гъащ1э мащ1э щызгъэк1уауэ ара мыбы?! Нэгъуэщ1 щ1эныгъэл1 куэди щы1ащ а зэхуэсым. Даурхэ, Жэрыгъухэ (Жеругов, адыгэбзэк1э унэц1эр пхэнжу зэздзэк1ынк1и мэхъур), Делэкъарэхэ (Делокаров), Сокъур Валерэ, К1ыщокъуэ Александр, нэгъуэщ1хэри. Абыхэм яхэсащ Хьэпсирокъуэ Мурат. иджы ар Адыгейм я л1ык1уэщ Мэзкуу къалэм. Дауэ п1эрэ ар а увып1эм зэрытеувар....? А псом и нэхъыбэм урыс фыз я1эхэщ. Апхуэдэ унагъуэ зи1эм, дауи адыгэбзэк1э псалъэу щ1эблэ и1э къыщ1эк1ынкъым. Езыхэм яхуэмыхъума ди Хабзэ, нэмыс, бзыпхъэр иджы къа1этыжын ягу илъщ. Ауэ ди жагъуэ зэрыхъунщи, щхьэгъэпц1эжу аращ ахэр псори. Уэ уи бын унагъуэм пхухэмылъхьа псом ц1ыхубэ посм яхэпщэну ущ1эныкъуэкъуэнур сщ1эркъым сэ! Япэ щ1ык1э уи унагъуэм къыщыщ1эдзэ, ар псоми щапхъэ яхуэхъун щхьэк1э.
Сытми кърахуэк1 нрахуэк1ри зыми хуэк1уакъым зэ1ущ1эр. Пэжыр жыс1энщи, ди нэхъыжьхэм ягъэлъагъуащ хьэлщэн нэхъыщ1эхэм яхэмылъын хуейр. Пщ1эи, нэмыси, хабзи зэрыщымы1эжыр нэрылъагъу къэхъуащ. Ц1ыхуипщ1 къэпсэлъа хъунти, зым жи1ар адрейм къи1уэтэжурэ, пщыхьэщхьэм и ныкъуэ псор ягъэк1уащ. Ц1ыху къек1уэл1ахэм апхуэдиз псалъэмакъ к1ыхьл1ыхьыр яхуэмышэчыжу, къэтэджурэ "Кхъы1э, дыкъыщ1ызэхуэса 1уэхугъуэм щхьэк1э ди 1эр дывгъэ1эти, дызыбгырывгъэк1ыж". Адыгэм дауэ жи1эрэ: "Ерэхъурэ, хъунрэ щы1эу, уи ней къысщыхуэ"? Аращи мис "ерэхъурэ, хъунрэ" зыф1эмык1ыурэ, сыхьэтищым нэсыхук1э дыщ1эсащ. Зэхьэзехуэр зыхуэк1уар Адыгэ Хасэр къа1этыжыну аращ. Абы и нэхъыщхьэу Адыгейм щыщ щ1алэ, мыбы спорт клуб "Адыгэ" жыхуи1эм и нэхъыщхьэщ ар иджыпсту. 2006 илъэсым лъандэрэ Хасэр щы1эжкъым, а илъэсым щ1эрыщ1эу ар регистрация ящ1ын хуейти, ящ1акъым. Арати Хасэми "ук1элъыпсэур" къылъысащ. Иджы а зэхуэсыр къщ1рахьэжьар, 1э 1этк1э унафэ ящ1у Хасэр къэунэхужыну, тхьэмэдэщ1и абы трагъэувэну. Куэдыр щыпсалъащ абы, куэд жэ1ащ, ауэ сэ къызэрысщыхъуамк1э Къбэрдейм я ф1эф1 хъуркъым абы Адыгейм щыщ щ1алэ тхьэмадэ зэрыхуэхъунур. Иджы щэху ц1ык1уу зыпэщ1эува хъуащи, адэк1э кърик1уэр тлъэгъунщ. Псори арэзы техъуащ хасэр къэ1этыжын зэрыхуейр. Иджы ар газетэм традзэу, ит1анэ мазищ дэк1ыу Хасэр къыз1уахыжын хуейщ.
А жыхуэс1а пщащэм деж сыплъэти, и нэк1ур зэрызэ1ууэр слъагъурэ зэ1ууэт. И нэм бамп1эмрэ, губжьымрэ гъуэрыгъуапщк1уэ щызэдэджэгуу къыпф1эщ1ырт. Зэ маф1эм хуэдэу къызыщ1энэрт, зэми умазэхыжырт. "Мыр къэтэджу, дапщэщ мыбыхэм зыгуэр щажри1энур", жыс1эу сэри абы сык1элъыплъырт. Ауэ 1ым жимы1эу, жа1а псоми еда1уэри, къэтэджри щ1эк1ыжащ. И нэр къимы1эту щ1эк1ыжащ, псынщ1э дыдэу и фэ илъэхэр зэщ1икъуэжри, щ1эк1ыжащ. Нэрылъагъут, ар аф1эк1а хасэ щхьэк1э зыщ1ып1и зэрымык1уэнур.
Ц1ыху куэдым жа1ащ ар дыдэр, къэтэджурэ щ1эк1ыжар нэхъыбэщ. Щ1алэгъуалэм зыкъыхуагъэгусэу нэхъыжьхэм гукъанэ ящ1ахэщ, ауэ сэ къызэрыслъытэмк1э, гукъанэ щ1алэгъуалэм щ1ыхуэпщ1ын щы1экъым. Уэ унэхъыжьрэ, абыхэм сэбэп сахуэхъуарэт жып1эмэ, яхыхьэ, зыкъегъэц1ыху. Зэхуэс дапщэ ящ1рэ, псоми зэрызу щ1еджэн щы1экъым, гукъыдэж зи1э псори къреблагъэ. Ауэ ди нэхъыжьхэм аракъым ящ1эр, зыми къамыщ1эм нэхъ къащтэ, зыри лъэ1уак1уэ мык1уэн щхьэк1э, зыми сэбэп хуэмыхъун щхьэк1э. Куэдым сэлэмым ип1эк1э "зыгуэр ухуейуэ ара?" щыжа1эр нэхъыбэщ. Апхуэдэ нэхъыжьым сыт хуэдэ щ1эблэ къыщ1эхъуэнур? Зыри егупсысыркъым абы. Псори нобэрей махуэмк1э мэпсэур, пщэдей къэк1уэным емыгупсысу. Апхуэдэу псэуа дэ зэи дыхъунукъым. Ипэк1и зэрыжыс1ащи, ц1ыху къэс и унагъуэм деж щыщ1идзэн хуейщ Хабзэр хэпщэн, адыгагъэм щ1эгъэдэ1ун, псом нэхъапэу, езыр щапхъэ уи щ1эблэм ухуэхъуфын хуейщ. Пщ1ар зэрыбгъуэтыжынур пщымыгъупщэу псэун хуейщ.